સંવેદન

- ડો. બાબુ ચૌધરી, નાનાપોîઢા

હતું કામ અઘરું કરીને બતાવ્યું; 

કરી યાદ તમને હસીને બતાવ્યું!

 તમારી સ્મરણ શક્તિને દાદ આપું, 

વચન ભૂલવાનું ભૂલીને બતાવ્યું. 

ફકત જોર ઈચ્છાનું કારણમાં ઍના;

વગર પાંખે મેં જે ઉડીને બતાવ્યું. 

ભલે લોકો ગુણગાન ગાતા હવાનાં, 

તમારા વિચારે શ્વસીને બતાવ્યું! 

સહજ સ્મિત ને સાથ આંખોમાં મસ્તી;

 તમે સાદગીથી સજીને બતાવ્યું. 

પ્રવાહી ગુણો અવગણીને સ્વયંના,

 ગજબ! આંસુઓઍ ઠરીને બતાવ્યું. 

હવે મન મગન ઍની મસ્તીમાં રહેશે; 

મેં સ્પર્ધાથી બસ દૂર રહીને બતાવ્યું. 

અંજના ભાવસાર અંજુ

અંજના ભાવસાર અંજુ દ્વારા રચાયેલ આ કાવ્ય સુંદર ભાવોને સ્પર્શતું છે, જેમાં જીવનના વિવિધ પાસાઓ—સઘર્ષ, સફળતા, સ્મૃતિ, સાદગી, અને આત્મસંતોષ—ને સુંદર શબદોમાં ઉઝાળવામાં આવ્યા છે.  આ કાવ્યના દરેક શેર ઍનું સૌંદર્ય અને અર્થઘટન વધુ ઊંડાણપૂર્વક સમજાઈ શકે.

હતું કામ અઘરું કરીને બતાવ્યું;

કરી યાદ તમને હસીને બતાવ્યું!

આ શેર જીવનના સઘર્ષના સમયમાં મળેલા ઍક અજોડ અનુભવને દર્શાવે છે. કવિ કહે છે કે ઍ કામ જેને લોકો અઘરૂં સમજતા હતા, ઍ પોતે પૂરું કરીને બતાવ્યું. મહત્વની વાત ઍ છે કે ઍ કામ કરતી વખતે કે પછી—કવિઍ કોઈ દુઃખ કે ગૂંજલ કે વ્યથા નહિ બતાવી, પણ હસીને, સ્મિત સાથે ઍ સફળતા પ્રા કરી. આ પંક્તિઓ ઍક ઍવી વ્યક્તિની વાત કરે છે જે આંતરિક શક્તિ અને મનોબળથી જીવનની દરેક મુશ્કેલી પર વિજય મેળવે છે.

તમારી સ્મરણ શક્તિને દાદ આપું,

વચન ભૂલવાનું ભૂલીને બતાવ્યું.

અહીં તમારીનો અર્થ કોઈ વ્યક્તિ (શાયદ માર્ગદર્શક, ગુરુ, પ્રેરણા સ્ત્રોત) તરફ સંદર્ભિત છે. કવિ ઍ વ્યક્તિની યાદશક્તિને પ્રશંસા આપે છે, પણ સાથે ઍક સરળ રીતે બતાવે છે કે પોતે તો વચન ભૂલવાનું પણ ભૂલી ગયો. આ કાવ્યલક્ષી શબ્દપ્રયોગ અત્યંત ઉંડો છે જે વ્યક્તિ પોતાના સંકલ્પો કે વચનો ભૂલી જાય ઍ સામાન્ય છે, પણ જે વચન ભૂલવાનું પણ ભૂલી જાય ઍ અસાધારણ છે. કવિ ઍ નિષ્ઠા અને લગનનો આદર્શ પ્રદર્શન કર્યું છે.

ફકત જોર ઈચ્છાનું કારણમાં ઍના;

વગર પાંખે મેં જે ઉડીને બતાવ્યું.

આ પંક્તિમાં કવિ ઈચ્છાશક્તિના જોરથી, અસાધ્યને સાધ્ય બનાવવાની વાત કરે છે. વગર પાંખે ઉડવું ઍ કવિશૈલીનો અદ્ભુત ઉપયોગ છે – જેવું શારીરિક રીતે શક્ય નથી, પણ મનના સંકલ્પથી શક્ય બને છે. આ શ્લોક દર્શાવે છે કે જ્યાં ઇચ્છા હોય ત્યાં માર્ગ હોય છે.

ભલે લોકો ગુણગાન ગાતા હવાનાં,

તમારા વિચારે શ્વસીને બતાવ્યું!

અહીં કવિ લોકોની સામાન્ય પ્રશંસા—જેમ કે હવા, પ્રકૃતિ, કુદરત—વિષે કહી રહી છે. પણ કવિ પોતે કોઈ પ્રેરણાદાયક વ્યક્તિ (શબ્દ તમારામાં નેહ છે) ના વિચારોથી જીવતા રહ્ના. ઍ વ્યક્તિના વિચારોમાં જીવવાની કળા કવિઍ દાખવી છે. આ ઍક દાર્શનિક ઊંડાણ છે—આપણું શ્વાસ પણ કોઈના વિચારોથી પ્રેરિત થઈ શકે છે.

સહજ સ્મિત ને સાથ આંખોમાં મસ્તી;

તમે સાદગીથી સજીને બતાવ્યું.

આ શેર ઍક ઍવો ચિત્ર દ્રષ્ટિગોચર કરે છે, જેમાં વ્યક્તિ પોતાના ભવ્યતા વગર પણ સૌંદર્ય ધરાવે છે. સહજ સ્મિત, આંખોમાં મસ્તી અને સાદગી – આ ત્રણે ગુણવત્તાઓ ઍક ઊંડા વ્યક્તિત્વની ઓળખ છે. કવિ ઍ વ્યક્તિથી પ્રભાવિત છે જેમણે પોતાનું વ્યક્તિત્વ અત્યંત સરળતાથી અને સાદગીથી રજૂ કર્યું છે.

પ્રવાહી ગુણો અવગણીને સ્વયંના,

ગજબ! આંસુઓઍ ઠરીને બતાવ્યું.

આ શેર ઘણો ભાવુક અને આત્મમંથન દર્શાવતો છે. પ્રવાહી ગુણો ઍટલે કે દિલના ભાવો સતત વહેતા રહે છે. પણ ઍ ભાવોને અવગણીને, દબાવીને, જેમ આંસુઓ ઠરી ગયા – ઍમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે વ્યક્તિઍ પોતાની લાગણીઓમાં સંયમ રાખ્યો. આ શબ્દો ઍ બતાવે છે કે સહેજે રડવા વાળા નહીં, પણ પોતાની લાગણીઓને નિયંત્રિત કરી લેનાર વ્યક્તિ પણ તાકાતદાર હોય છે.

હવે મન મગન ઍની મસ્તીમાં રહેશે;

મેં સ્પર્ધાથી બસ દૂર રહીને બતાવ્યું.

અંતિમ પંક્તિમાં કવિ કહે છે કે હવે મસ્તી, સંતોષ, અને શાંતિથી જીવવાનો સમય છે. 

આજના સ્પર્ધાત્મક યુગમાં જ્યાં દરેક વ્યક્તિ દોડમાં લાગેલી છે, ત્યાં કવિ ઍ બતાવ્યું કે શાંતિથી જીવવું પણ ઍક વિજય છે. સ્પર્ધાથી દૂર રહીને પણ જીવનમાં સંતોષ અને સિદ્ધિ મેળવી શકાય છે – આ ઍક અત્યંત જરૂરી સંદેશ છે. 

આ કાવ્ય માત્ર ઍક વ્યક્તિના અનુભવ નહીં, પણ દરેક ઍવા માણસનું પ્રતિબિંબ છે જે જીવનના સઘર્ષો, દુઃખો, અને પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરીને પોતાની રીતે સફળતા હાંસલે છે.

અંજના ભાવસાર ‘અંજુ’ ઍ ખૂબ નમ્ર પણ ઊંડા શબ્દોમાં ઍ વ્યક્તિત્વ રજૂ કર્યું છે, જે પોતાની સફળતાઓ માટે બઢાઈ માંગતું નથી, પણ પોતે બતાવીને પોતાની વાત કરે છે. લક્ષણરૂપક (પ્ફૂર્દ્દીષ્ટત્ર્ંશ્વ)ૅં વગર પાંખે ઉડવું આંસુઓઍ ઠરીને બતાવ્યું જેવી પંક્તિઓ કાવ્યને ઊંચા કલાત્મક સ્તરે પહોંચાડે છે.અ-તિક્ષિત વાક્ય બંધોં ૅવચન ભૂલવાનું ભૂલીને, સ્પર્ધાથી દૂર રહીને બતાવ્યું

જેવી રચનાઓ કાવ્યને દાર્શનિક અને ગૂંથણભર્યું બનાવે છે. અલંકાર કાવ્યમાં રૂપક અને ઉપમા અલંકાર સુંદર રીતે ગૂંથાયા છે.

 આ કાવ્ય જીવનનો ઍક માર્ગ દર્શાવે છે—કેવા રીતે વ્યક્તિ પોતાની અંદર રહેલી શક્તિ, ઈચ્છા, અને શાંતિથી કંઈક અલગ, અનોખું કરી શકે છે. કવિની વાત હૃદયને સ્પર્શે છે, અને ઍ સાચું છે કે—બતાવવાથી વધુ શક્તિશાળી કંઈ નથી.